مقدمه
از نظر اسلام ، انسان ، برترین موجود عالم است که خداوند از روح خود در او دمیده و فرشتگان را امر کرد تا بر او سجده کنند و او را به عنوان خلیفه‌ی خود در زمین برگزید اگر چنانچه آدمی حرمت خود را حفظ کند و حرکت تکاملی را به درستی طی کند به جایی می‌رسد که از ملائک هم بالاتر می‌رود و به موقعیتی می‌رسد که در خیال نمی‌گنجد .
« رسدآدمی به جایی که به جز خدا نبیند بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت »
انسان با چنین موقعیت و جایگاه ممتازی هم سلامت و تمامیت جسمانی و اموال و متعلقات او مورد تأکید است و باید از هر گونه تعرض مصون بماند و هم حفظ حرمت و شخصیت او از جنبه‌های گوناگون در اسلام مورد احترام بوده و بر صیانت آن تاکید شده است ، و بر خسارت‌های وارده بر آن عنایت بیشتری دارد . زیرا پیامبر عظیم الشأن اسلام هدف از بعثت خود را کامل نمودن فضایل اخلاقی عنوان می‌کند که یکی از وجوه فضایل اخلاقی رعایت حقوق معنوی افراد است .
فهرست مطالب
مقدمه ………………………………………………………………………………………………………… ۱
بخش اول : کلیات ………………………………………………………………………………………… ۵
فصل اول : مفهوم و مبانی تئوریک خسارت معنوی ……………………………………………. ۶
مبحث اول : معانی و ملاک‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی ………………….. ۷
۱-۱-۱- معنی لغوی خسارت ……………………………………………………………………… ۷
۱-۱-۲- معنی اصطلاحی خسارت ……………………………………………………………….. ۹
۱-۱-۳- انواع تقسیمات خسارت و معیار آن ………………………………………………… ۱۱
الف – خسارت ناشی از نقض قرارداد ………………………………………………….. ۱۲
ب- خسارت ناشی از تقصیر غیر قراردادی یا عمل نامشروع ………………………. ۱۳
ج- خسارت ناشی ازارتکاب جرم…………………………………………………………. ۱۳
۱-۱-۴- ملاک تشخیص خسارت مادی از معنوی ………………………………………….. ۱۶
۱-۱-۵- تعریف خسارت معنوی ……………………………………………………………….. ۱۸
۱-۱-۶- تقسیمات خسارت معنوی …………………………………………………………….. ۲۲
۱-۱-۷- پیشینه تاریخی مفهوم خسارت معنوی در اسلام و قوانین کهن ………………. ۲۴
۱-۱-۸- پیشینه تاریخی خسارت معنوی در حقوق ایران ………………………………….. ۲۶
۱-۱-۹- نگاهی تاریخی به خسارت معنوی در فرانسه …………………………………….. ۲۶
مبحث دوم : ارکان مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی و شرایط مطالبه آن …….. ۲۷
۱-۲-۱- وجود ضرر …………………………………………………………………………………… ۲۷
۱-۲-۲- ارتکاب فعل زیانبار نامشروع …………………………………………………………….. ۲۹
۱-۲-۳- رابطه سببیت بین فعل زیانبار نامشروع و خسارت موجود …………………………. ۳۱
۱-۲-۴- دفاع مشروع ………………………………………………………………………………….. ۳۱
۱-۲-۵- اجرای حکم قانون یا مقام صلاحیت‌دار ………………………………………………… ۳۲
۱-۲-۶- اجبار …………………………………………………………………………………………… ۳۳
۱-۲-۷- اضطرار ………………………………………………………………………………………… ۳۴
۱-۲-۸- اجرای حق ……………………………………………………………………………………. ۳۴
۱-۲-۹- شرایط ضرر قابل جبران در خسارت معنوی ………………………………………….. ۳۵
الف –خسارت باید قطعی و مسلم باشد……………………………………………………………. ۳۵
ب- خسارت باید مستقیم باشد ………………………………………………………………………. ۳۷
ج – خسارت باید جبران نشده باشد ……………………………………………………………….. ۳۹
د- خسارت باید قابل پیش‌بینی باشد ……………………………………………………………….. ۴۱
مبحث سوم : مبانی مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی …………………………………… ۴۲
۱-۳-۱- نظریه تقصیر ………………………………………………………………………………….. ۴۲
۱-۳-۲- ایرادها به نظریه‌ی تقصیر …………………………………………………………………… ۴۵
۱-۳-۳- نظریه خطر ……………………………………………………………………………………. ۴۵
۱-۳-۴- ایرادها به نظریه خطر ……………………………………………………………………….. ۴۶
۱-۳-۵- نظریه تضمین حق …………………………………………………………………………… ۴۷
۱-۳-۶- نظریه مختلط …………………………………………………………………………………. ۴۸
۱-۳-۷- مبانی مسئولیت مدنی ناشی از ایراد خسارت معنوی درحقوق موضوعه
ایران و فرانسه …………………………………………………………………………………………… ۴۹
۱-۳-۸- فقه و حقوق اسلامی و نظریه تقصیر و نظریه خطر ………………………………….. ۴۹
فصل دوم : مسئولیت ناشی از خسارت معنوی در حقوق اسلام و اندیشه‌های دکترین‌های
حقوقی فرانسه ………………………………………………………………………………………….. ۵۱
مبحث اول : خسارت معنوی در حقوق اسلام ……………………………………………………. ۵۲
۲-۱-۱- مستندات و مدارک قاعده لاضرر …………………………………………………………. ۵۲
۲-۱-۲- انطباق عنوان ضرر با خسارت معنوی …………………………………………………… ۵۶
۲-۱-۳- انطباق عنوان ضرار با خسارت معنوی ………………………………………………….. ۵۷
۲-۱-۴- شمول لفظی قاعده لاضرر بر اثبات جواز مطالبه‌ی خسارت معنوی……………….. ۵۸
۲-۱-۵- قاعده نفی عسر و حرج و جبران خسارت معنوی …………………………………… ۶۵
۲-۱-۶- انطباق عنوان حرج بر خسارت معنوی ………………………………………………….. ۶۶
۲-۱-۷- قاعده اتلاف و تسبیب ……………………………………………………………………… ۶۹
۲-۱-۸- وجوه افتراق و اشتراک ، اتلاف و مباشرت و تسبیب ……………………………….. ۷۰
۲-۱-۹- قاعده غرور …………………………………………………………………………………… ۷۲
۲-۱-۱۰- بنای عقلا و جبران خسارت معنوی ……………………………………………………. ۷۴
مبحث دوم : مفهوم و ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی ……………………………………. ۷۶
۲-۲-۱-معنای دیه در لغت واصطلاح فقه و حقوق …………………………………………….. ۷۶
۲-۲-۲- پیشینه‌ی تاریخی دیه ……………………………………………………………………….. ۷۷
۲-۲-۳- ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی ……………………………………………………. ۷۹
۲-۲-۴- مطالبه‌ی خسارت‌های معنوی زاید بر دیه ………………………………………………. ۸۱
مبحث سوم : تعزیر و جبران خسارت معنوی …………………………………………………….. ۸۳
۲-۳-۱- معنای تعزیر در لغت و اصطلاح فقه ……………………………………………………. ۸۴
۲-۳-۲- مفهوم و ماهیت تعزیر و جبران خسارت معنوی ……………………………………… ۸۵
۲-۳-۳- تعزیر مالی کیفر خصوصی یا جبران خسارت معنوی ……………………………….. ۸۷
۲-۳-۴- تعزیر مالی دردهای جسمانی ناشی از جنایت بر جسم ، لطمه به عرض و
خسارت ناشی از سب …………………………………………………………………………………. ۸۸
مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امکان جبران مالی خسارت معنوی ………………….. ۹۰
۲-۴-۱- معنای قصاص در لغت و اصطلاح فقه …………………………………………………. ۹۰
۲-۴-۲- مفهوم و ماهیت قصاص و امکان جبران مالی خسارت معنوی …………………….. ۹۱
۲-۴-۳- معنای قذف در لغت و اصطلاح فقه ……………………………………………………. ۹۲
۲-۴-۴- ماهیت حد قذف و احکام قذف …………………………………………………………. ۹۳
۲-۴-۵- امکان تبدیل حد قذف به جبران مالی خسارت معنوی ………………………………. ۹۴
۲-۴-۶- ایلاء و خسارت معنوی ……………………………………………………………………. ۹۵
مبحث پنجم : دیدگاه فقهای اسلام در جبران مالی خسارت معنوی ………………………….. ۹۶
۲-۵-۱- نظریه‌ی عدم جواز جبران مالی خسارت معنوی ………………………………………. ۹۶
۲-۵-۲- نظریه مالی ……………………………………………………………………………………. ۹۷
۲-۵-۳- نظریه امکان جبران خسارت مالی ……………………………………………………….. ۹۷
مبحث ششم : خسارت معنوی دراندیشه‌های حقوق فرانسه…………………………………….. ۹۹
۲-۶-۱- اصول نظریه‌ی امکان جبران مالی خسارت معنوی ……………………………………. ۹۹
۲-۶-۲- اصول نظریه‌ی امکان جبران خسارت معنوی ………………………………………… ۱۰۵
بخش دوم : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ایران و فرانسه و مصادیق و روش‌های جبران آن ۱۱۰
فصل سوم : مطالعه‌ی تطبیقی و مصادیق خاص خسارت معنوی ……………………….. ۱۱۱
مبحث اول : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ……………………………………… ۱۱۲
۳-۱-۱- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون اساسی ……………………….. ۱۱۲
۳-۱-۲- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در مسئولیت مدنی ……………………… ۱۱۹
۳-۱-۳- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق مدنی …………………………. ۱۲۵
۳-۱-۴- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون آیین دادرسی کیفری ……….. ۱۲۹
۳-۱-۵- خسارت معنوی در آئین دادرسی مدنی ………………………………………………. ۱۳۲
۳-۱-۶- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق اداری …………………………. ۱۳۲
۳-۱-۷- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون مجازات اسلامی …………….. ۱۳۶
۳-۱-۸- موضع قوانین مطبوعات نسبت به ایراد خسارت معنوی …………………………… ۱۴۶
مبحث دوم : مصادیق خاص خسارت معنوی در مطبوعات ………………………………….. ۱۴۹
۳-۲-۱- توهین به اشخاص و افترا به وسیله مطبوعات ……………………………………….. ۱۴۹
۳-۲-۲- توهین به مقدسات در مطبوعات ……………………………………………………….. ۱۵۳
۳-۲-۳- توهین به مقامات رسمی در مطبوعات ………………………………………………… ۱۵۵
۳-۲-۴- خسارت معنوی در رسانه‌ها ……………………………………………………………… ۱۵۶
۳-۲-۵- سوء استفاده از عنوان صاحب پروانه و نام و علامت روزنامه دیگر …………….. ۱۵۶
مبحث سوم : مصادیقی از افعال زیانبار خسارت معنوی ………………………………………. ۱۵۸
۳-۳-۱- تجاوز به حق معنوی پدید آورنده ……………………………………………………… ۱۵۸
۳-۳-۲- تجاوز به حق مخترع ……………………………………………………………………… ۱۶۴
۳-۳-۳- سوء‌استفاده از اسم تجارتی ………………………………………………………………. ۱۶۷
۳-۳-۴- سوء استفاده از طرح و مدل‌های صنعتی ………………………………………………. ۱۶۹
۳-۳-۵- رقابت نامشروع یا رقابت مکارانه ……………………………………………………… ۱۷۰
۳-۳-۶- خسارت تأخیر تأدیه ………………………………………………………………………. ۱۷۱
۳-۳-۷- بازداشت قانونی ……………………………………………………………………………. ۱۷۴
۳-۳-۸- لطمه به عواطف و احساسات …………………………………………………………… ۱۷۸
۳-۳-۹- غصب نام خانوادگی ………………………………………………………………………. ۱۸۱
۳-۳- ۱۰- سلب آزادی ……………………………………………………………………………… ۱۸۳
۳-۳-۱۱- به هم زدن وصلت ………………………………………………………………………. ۱۸۶
مبحث چهارم: ایراد خسارت معنوی به جمع نامحصور ……………………………………… ۱۸۹
۳-۴-۱- ایراد خسارت معنوی به سندیکاها ……………………………………………………… ۱۹۱
۳-۴-۲-ایراد خسارت معنوی به انجمن‌ها ……………………………………………………….. ۱۹۲
مبحث پنجم : کودکان و خسارت معنوی ………………………………………………………… ۱۹۴
۳-۵-۱- مسئولیت کودکان در فقه و حقوق اسلامی …………………………………………… ۱۹۵
۳-۵-۲- جبران ضرر و خسارت به عهده ی کیست …………………………………………… ۱۹۷
الف ) تقصیر سرپرست ………………………………………………………………………………. ۱۹۸
ب) عدم تقصیر سرپرست …………………………………………………………………………… ۱۹۹
فصل چهارم : روش‌های جبران خسارت معنوی و افراد مستحق مطالبه‌ی آن ………. ۲۰۳
مبحث اول : راههای جبران انواع خسارت معنوی ……………………………………………… ۲۰۴
۴-۱-۱- نگاه کلی به روش‌های جبران خسارت معنوی ………………………………………. ۲۰۴
۴-۱-۲- انواع جبران خسارت معنوی …………………………………………………………….. ۲۰۶
۴-۱-۳- اعاده وضعیت سابق یا روش عینی …………………………………………………….. ۲۰۷
۴-۱-۴- پرداخت غرامت یا جبران خسارت معنوی از راه دادن معادل ……………………. ۲۱۰
۴-۱-۵- جبران خسارت به روش نمادین و اسمی ……………………………………………. ۲۱۷
۴-۱-۶- پرداخت غرامت کیفری و تنبیهی ………………………………………………………. ۲۱۸
مبحث دوم :نحوه‌ی ارزیابی و تعیین میزان انواع خسارت معنوی …………………………… ۲۱۹
۴-۲-۱- نحوه‌ی ارزیابی خسارت معنوی و تفاوت تألم پذیری افراد ……………………… ۲۱۹
۴-۲-۲- روش تعیین مبلغ جبران خسارت ……………………………………………………… ۲۲۱
۴-۲-۳- ملاک زمان ارزیابی ………………………………………………………………………… ۲۲۲
۴-۲-۴- ملاک ارزیابی خسارت در فرض تعدد اسباب ………………………………………. ۲۲۴
۴-۲-۵- ارزیابی و تقویم خسارت معنوی ناشی از آسیب‌های جسمی ……………………. ۲۲۷
۴-۲-۶- روش‌های جبران خسارت معنوی در لطمه‌های روحی ……………………………. ۲۳۱
مبحث سوم : مطالبه‌ی خسارت معنوی ……………………………………………………………. ۲۳۵
۴-۳-۱- افراد مستحق مطالبه‌ی خسارت معنوی ……………………………………………….. ۲۳۵
۴-۳-۲- مطالبه خسارت معنوی وارده به متوفی از ناحیه‌ی وراث وبازماندگان زیان دیده ۲۴۱
۴-۳-۳- مطالبه‌ی خسارت معنوی وارده قبل ازفوت متوفی …………………………………. ۲۴۱
۴-۳-۴- نظریه‌ی عدم امکان انتقال حق مطالبه‌ی خسارت معنوی به ورثه ………………… ۲۴۲
۴-۳-۵- نظریه‌ی انتقال حق مطالبه‌ی ورثه درصورت مطالبه زیان دیده قبل از فوت ……. ۲۴۳
۴-۳-۶- نظریه‌ی امکان انتقال حق مطالبه به ورثه ………………………………………………. ۲۴۴
۴-۳-۷- دعوای مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از فوت مجنی علیه ازناحیه وراث …….. ۲۴۶
۴-۳-۸- مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از جرح منجر به فوت مجنی علیه ازناحیه وراث به عنوان قائم مقام او ۲۴۷
۴-۳-۹- قوانین و رویه‌های قضایی در زمینه‌ی مطالبه جبران خسارت شخصی …………. ۲۴۹
مبحث چهارم : اسباب رفع یا کاهش مسئولیت مدنی در خسارت معنوی ………………… ۲۵۱
۴-۴-۱- اسباب معافیت ……………………………………………………………………………… ۲۵۲
۴-۴-۲- قوه قاهره یا حوادث پیش‌بینی نشده …………………………………………………… ۲۵۴
۴-۴-۳- تقصیر زیان دیده …………………………………………………………………………… ۲۵۵
۴-۴-۴- رضایت زیان دیده …………………………………………………………………………. ۲۵۷
نتیجه‌گیری و پیشنهاد ………………………………………………………………………………… ۲۶۰
۵-۱- نتیجه‌گیری ………………………………………………………………………………………. ۲۶۱
۵-۲- پیشنهادات ………………………………………………………………………………………. ۲۶۴
۱- فهرست منابع ……………………………………………………………………………………… ۲۶۶
الف – کتب فارسی …………………………………………………………………………………… ۲۶۶
ب – پایان نامه‌های فارسی ………………………………………………………………………….. ۲۶۹
ج – قوانین ……………………………………………………………………………………………… ۲۷۰
د – نشریات فارسی ………………………………………………………………………………….. ۲۷۰
۲ – کتب عربی ………………………………………………………………………………………… ۲۷۱
۳ – منابع لاتین ………………………………………………………………………………………… ۲۷۶
الف – کتب فرانسه ……………………………………………………………………………………. ۲۷۶
چکیده انگلیسی ………………………………………………………………………………………………
فهرست منابع :
قرآن کریم
نهج البلاغه
۱- فارسی
الف ) کتب :
- آخوندی، محمود،آئین دادرسی کیفری، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، ۱۳۶۸٫
- آشوری،محمد ، آیین دادرسی کیفری ، تهران ،سمت ، چاپ دوم ۱۳۷۶ .
- آشوری ،محمد ، عدالت کیفری ( مجموعه مقالات ) تهران ، کتابخانه گنج دانش ، چاپ اول ، ۱۳۷۶ .
- آیتی ، حمید،حقوق آفرینشهای فکری، نشرحقوقدان ، ۱۳۷۵٫
- ابوالحمد ،عبدالحمید ،تحولات حقوق خصوصی زیر نظر ناصر کاتوزیان ، مقاله‌ی مسئولیت مدنی دولت، تهران ، دانشگاه تهران ، ۱۳۴۹٫
- ابوالحمد ، عبدالحمید ،حقوق اداری ایران ، تهران ، نشر توس ، ۱۳۷۹ .
- امامی ، حسن ،حقوق مدنی ،تهران ، کتابفروشی اسلامیه ، چاپ سوم ، ۱۳۶۶٫
- منابع لاتین :
۱۵۸- Andre Lucaset Pierre catala – Code civil – Edition litec – ۱۹۸۸
۱۵۹- Buris stark – Droit civil- Librairies Techiniques – paris- 1972.
1606- Demogue . R, Traite des obligations,1924.
161- Ganot (Jean) , La’reperation du Pre’judice moral the’se Renne , 1924.
162- Givord la re partion du prejudice moral these Grenoble , 1938 .
163- G- Vinney et Patrice jourdain – Traite’ de droit civil – Les condition de la responsabilite L.G.D.J. Paris- 1988.
164- Hauser, jean et Huet danie’l – - teaite de droit civil, la famille .L.G.D.J – Paris – 1988.
